1924 yılında Mustafa Kemal Atatürk'ün talimatıyla Aksaray halkı tarafından imece usulüyle kurulan Azmi Milli Un Fabrikası aradan geçen 98 yıla rağmen halen ayakta.
Üretim sahasından arşivine kadar orijinalliğinden hiçbir şey kaybetmeyen Azmi Milli Un Fabrikası, 1924'ten 1997 yılına kadar aralıksız olarak un üretti. Cumhuriyet`in ilk hidroelektrik santraline sahip olan ve halen faal bir şekilde elektrik üretimi yapılabilen fabrika şimdi müze olarak hizmet veriyor.
İlk günkü gibi tüm makine ve ekipmanları çalışır halde olan ve bugün istense un üretimine başlayabilecek özelliğe sahip un fabrikasında ülkenin zor zamanlarında aralıksız olarak un üretilerek tüm illere gönderildi.
Geniş bir arşive sahip olan fabrikada ayrıca 1924 yılından 1997'ye kadar çalışmış tüm personellerin özlük dosyaları da bulunuyor. Yazışmalardan genel müdür evraklarına kadar geniş bir arşiv kitlesinin bulunduğu fabrikada o dönemde kullanılan elektronik cihazlarda ilgi görüyor.
Müze Müdürü Gül, fabrikanın tamamen Aksaray halkının azmiyle kurulduğuna dikkat çekerek, “Aksaray'da bilindiği gibi özellikle bulunduğu coğrafi yapı itibarı ile ovalara sahip olması bakımından hububat noktasında önemli şehirlerden birisidir. Biran evvel un üretmenin önemine dikkat çekilmiş, 1924 yılında tamamen Aksaraylıların sermayesiyle 250 bin liraya Azmi Milli Türk Anonim Şirketi kurulmuştur. Kurulan bu şirketin en önemli ihtiyacı enerjiydi. Bu elektrik enerjisini ise hidroelektrik santrali kurarak gidermeyi düşündü ve bunu başardı. Halen çalışır vaziyette olan bu hidroelektrik santrali şehre yaklaşık 10 kilometre uzaklıkta ve çalışır vaziyettedir” şeklinde konuştu.
“Açıldığı faaliyeti göz önüne alındığında Cumhuriyet Türkiye'sinin ilk hidroelektrik santrali olduğu düşünülmektedir” diyen Gül, “Yine aynı şirket 1926 yılının aralık ayında un fabrikasını faaliyete geçirmiştir. Bu un fabrikası da yine Cumhuriyet Türkiye'sinin ilk un farikalarındandır. Birçok fabrika günümüze gelemezken 4 katlı bu fabrikanın tamamen orijinal bir şekilde günümüze gelmiş olması hem Aksaray hem ülkemiz adına gurur vesilesidir. Çünkü orijinalliğini yetirmeden günümüze gelmiş endüstri mirası bir elin parmaklarını geçmeyecek kadar azdır ve bunlardan birisi Aksaray'dadır. Azmi Milli Türk Anonim Şirketi'nin hem hidroelektrik santrali hem de un fabrikası bugün istenilse çalıştırılabilecek kadar sağlamdır. 1997 yılına kadar günde 45 ton un üreten bu un fabrikası özellikle son yıllarında Kızılay'a, askeri birliklere ve Ankara Büyükşehir Belediyesi Hal Ekmek Fabrikası`na un üretip göndermiştir” diye konuştu.